Słuch fonematyczny jest bardzo ważny ze względu na prawidłowe rozumienie mowy i jej kształtowanie się. Warunkuje zatem nasze funkcjonowanie w społeczeństwie. Od tego, jak sprawny jest słuch fonematyczny dziecka, zależy rozwój jego mowy, a także zdolności pisania, czytania i zapamiętywania.
Słuch fonematyczny to zdolność do rozróżniania cech dystynktywnych najmniejszych elementów mowy, czyli fonemów, ze względu na takie różnice, jak dźwięczność czy miękkość. Dzięki tej zdolności jesteśmy w stanie odróżnić m.in. głoskę ‘k’ od głoski ‘g’, ‘t’ od ‘d’ czy też ‘c’ od ‘ć’. Kształtowanie słuchu fonematycznego rozpoczyna się od ok. 6. do 12. miesiąca życia, proces ten zakończa się wraz z pełnym ukształtowaniem mowy, czyli między 6. a 7. rokiem życia. Słuch fonematyczny można rozwijać poprzez odpowiednie ćwiczenia słuchowo-logopedyczne.
Słuch fonematyczny i fizyczny
Prawidłowy rozwój słuchu fonematycznego w dużej mierze zależy od funkcjonowania słuchu fizycznego. Właściwie funkcjonujący słuch fizyczny pozwala na rejestrowanie mowy w pasmach od 100 do 8000 drgań na sekundę. Jeżeli dziecko ma obniżoną naturalną wrażliwość słuchową w określonych częstotliwościach, np. tony niskie, średnie bądź wysokie, to gorzej słyszy te dźwięki mowy, których częstotliwości nie jest w stanie dobrze zarejestrować, dlatego też występują problemy z rozwojem mowy w zakresie tych dźwięków. Aby zdiagnozować, co jest przyczyną opóźnienia w rozwoju mowy, należy wykonać badanie słuchu u dziecka, ponieważ najczęstszym powodem tego rodzaju problemów jest właśnie niedosłuch. Badanie słuchu powinien przeprowadzić doświadczony protetyk, który stosuje w diagnostyce zarówno metody obiektywne, jak i subiektywne oraz potrafi je zmodyfikować w odpowiedni sposób, aby możliwe było ich zastosowanie u dzieci w każdy wieku (więcej na ten temat: Badanie słuchu u dzieci). Dzięki przesiewowym badaniom słuchu u noworodków możliwe jest stwierdzenie występowania niedosłuchu już w pierwszej dobie życia. Wczesne postawienie diagnozy jest bardzo ważne dla prawidłowej rehabilitacji słuchu, gdyż właściwie dobrane aparaty słuchowe mogą znacznie zahamować rozwój schorzenia. Wrodzone wady słuchu występują powszechnie – statystki wskazują, że 3 dzieci na 1000 rodzi się z niedosłuchem. Nieprawidłowo funkcjonujący i nierehabilitowany słuch fizyczny opóźnia rozwój słuchu fonematycznego, ważnego dla prawidłowego odbioru i tworzenia mowy.
Rozwój słuchu fonematycznego i mowy
Język ludzki jest dwuklasowy, co oznacza, że jednostki językowe, takie jak fonemy, morfemy i leksemy podlegają określonym regułom, w tym gramatycznym, dzięki którym możliwa jest poprawna komunikacja w danym języku. Zdolność do różnicowania fonemów jest podstawową umiejętnością, dzięki której możliwe są procesy analizy i syntezy dźwiękowej wyrazów, czyli wydzielanie w nich poszczególnych sylab i głosek oraz syntezowanie tych elementów w celu złożenia konkretnych wyrazów, dzięki czemu możliwe jest budowanie zdań. Zdolność do analizy i syntezy wyrazów rozwija się później niż słuch fonematyczny i jest związana z nauką czytania i pisania. Słuch fonematyczny nie jest zdolnością wrodzoną, ale kształtuje się w sposób naturalny poprzez kontakt z językiem, z którym dziecko ma styczność od momentu narodzin, słuchając osób z bliskiego otoczenia. Dlatego też tak ważne jest mówienie do dziecka na każdym etapie jego rozwoju. Najszybciej kształtuje się zdolność do rozumienia wyrazów, których najczęściej używa się w danej rodzinie.
Rozwój słuchu fonematycznego jest ściśle związany z rozwojem mowy i obejmuje pięć etapów.
Etap I – Przedfonematyczny
Na tym etapie dziecko nie ma zdolności do różnicowania dźwięków ani też tworzenia własnej mowy w sposób intencjonalny. Wydawane dźwięki mają charakter niestrukturalny, dlatego też trudno jest je odróżnić.
Etap II – Początki różnicowania fonemów
Dziecko uczy się różnicowania fonemów najbardziej się od siebie różniących, nie odróżnia cech fonemów podobnych. Mowa jest zniekształcona, dziecko nie rozpoznaje wymowy poprawnej i błędnej.
Etap III – Różnicowanie fonemów
Dziecko potrafi różnicować większość fonemów oraz odróżniać wymowę poprawną od niepoprawnej.
Etap IV – Wiek przedszkolny
Rozwinięta umiejętność różnicowania fonemów, z nielicznymi błędami. Wymowa na tym etapie powinna być prawidłowa, mogą występować nieliczne odstępstwa od normy.
Etap V – 6 lat
Słuch fonematyczny jest całkowicie ukształtowany. Dziecko różnicuje fonemy zarówno słuchowo, jak i w swojej mowie – wymawia je poprawnie.
Problemy ze słuchem fonematycznym
Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą stać się przyczyną wielu problemów związanych z rozwojem mowy oraz nauką czytania i pisania. Należą tu:
- utrudnienia w odbiorze mowy;
- zaburzenia w kształtowaniu się mowy lub zaburzenia w mowie już ukształtowanej;
- trudności w czytaniu i pisaniu bądź w nauce tych czynności;
- problemy z zapamiętaniem i powtarzaniem trudnych wyrazów i długich zdań;
- kłopot ze zrozumieniem złożonych poleceń werbalnych;
- ubogie słownictwo;
- trudności w tworzeniu zdań i wypowiedzi pisemnych oraz ustnych;
- problem z zapisywaniem wyrazów ze zmiękczeniami;
- trudności w różnicowaniu ‘j’ i ‘i’;
- opuszczanie wyrazów lub ich części w czytaniu;
- problem z nauką dni tygodnia, miesiąca oraz tabliczki mnożenia;
- trudności w analizie i syntezie sylab i głosek w wyrazie;
- kłopot z rozróżnianiem podobnych słów;
- opóźniony rozwój mowy;
- wady wymowy;
- problemy z kinestezją artykulacyjną, czyli odpowiednim ułożeniem narządów mowy do wypowiadania konkretnych głosek.
Wymienione trudności należy skonsultować z logopedą, który zaleci odpowiednie ćwiczenia, mające na celu wzmocnienie słuchu fonematycznego oraz wykształcenie zdolności do prawidłowego układania narządów mowy podczas wypowiedzi. Należy także wykonać profilaktyczne badanie słuchu, aby stwierdzić, czy zaburzenia w zakresie słuchu fonematycznego nie są związane z ubytkiem słuchu fizycznego.
Jak wspomóc słuch fonematyczny
Logopeda może zaproponować rodzicom różne ćwiczenia do wykonywania z dzieckiem w domu. Najważniejsze w tym przypadku są konsekwencja, regularność i cierpliwość. Każdą parę głosek, z których różnicowaniem występuje problem, trzeba powtarzać do skutku, czyli do momentu, kiedy dziecko nie będzie miało już żadnych trudności z prawidłowym ich rozróżnieniem. Dopiero wtedy można zacząć ćwiczyć wymowę i zapis wyrazów, w których występują kłopotliwe głoski. Wspomaganie słuchu fonematycznego najlepiej rozpocząć od ćwiczeń mających na celu rozwijanie wrażliwości słuchowej, polegających np. na uczeniu rozpoznawania dźwięków wydawanych przez różne przedmioty, samochody, instrumenty czy zjawiska pogodowe, jak deszcz czy wiatr. Ważne jest, aby skupić się na różnicowaniu natężenia tych sygnałów oraz wskazać źródło ich pochodzenia. Na tym etapie można wprowadzić również odtwarzanie przez dziecko rytmów, w tym celu warto wykorzystać popularne wiersze dla dzieci, w których występuje dużo wyrazów onomatopeicznych, m.in. Juliana Tuwima, np. Ptasie radio czy Lokomotywa. Kolejna seria ćwiczeń powinna dotyczyć różnicowania dźwięków występujących w mowie ludzkiej, np.:
- różnicowanie par głosek różniących się tylko jedną cechą, jak ‘b’ (głoska dźwięczna) i ‘p’ (głoska bezdźwięczna), ‘k’ i ‘g’, ‘t’ i ‘d’ itp.;
- podkreślanie w tekście wyrazów z głoskami syczącymi (‘s’, ‘z’, ‘c’, ‘dz’), szumiącymi (‘sz’, ‘ż’, ‘cz’, ‘dż’) oraz ciszącymi (‘ś’, ‘ź’, ‘ć’, ‘dź’) – dla każdego szeregu głosek należy zastosować kredkę w innymi kolorze;
- układanie wyrazów, w których występują podobne głoski;
- wymyślanie wyrazów rymujących się;
- segregowanie wyrazów rozpoczynających się określonymi głoskami bądź sylabami;
- układanie wyrazów od najkrótszego do najdłuższego;
- dzielenie wyrazów na sylaby i liczenie ich – na początku każda sylaba powinna być akcentowana klaskaniem w dłonie, w ten sposób dziecko będzie się uczyć rytmiki języka;
- analizowanie wyrazów pod kątem występujących w nich głosek, poprzez np. dobieranie w pary wyrazów różniących się tylko jedną głoską, jak: data – tata, dama – mama, kosa – koza.
Po opanowaniu umiejętności różnicowania poszczególnych głosek należy się skupić na doskonaleniu pamięci słuchowej. W tym celu może być pomocna nauka wierszy na pamięć lub też powtarzanie wypowiedzi innych osób. Dobre efekty przynosi również uczenie się wyrazów z tą samą sylabą. Na tym etapie warto wprowadzić również ćwiczenia rozwijające mowę i wzbogacające język. W tym aspekcie mamy bardzo dużo możliwości, np.:
- słowny opis poszczególnych przedmiotów;
- słuchanie baśni lub opowiadań, a następnie opowiadanie ich własnymi słowami lub odpowiadanie na pytania związane z tekstem;
- tworzenie własnych wypowiedzi na różne tematy, np. o zajęciach wykonywanych poprzedniego dnia, zabawach, domowych zwierzętach, planach na wakacje czy też różnych zawodach;
- rysowanie obrazków zgodnie z podaną instrukcją słowną;
- opisywanie kolorów i przestrzeni.
W przypadku wad wymowy ćwiczeniom rozwijającym słuch fonematyczny powinny towarzyszyć ćwiczenia narządów mowy – warg i języka, dopasowane do problemów związanych z wymową. Zaleci je logopeda. Dzieci uczęszczające na zajęcia logopedyczne powinny mieć zeszyt, w którym specjalista prowadzący zajęcia będzie zapisywać ćwiczenia do wykonywania w domu. Ćwiczenie z dzieckiem poza zajęciami logopedycznymi przynosi bardzo dobre efekty, gdyż w przypadku opóźnionego rozwoju mowy i towarzyszących mu wad wymowy najważniejsza jest regularność ćwiczeń.
Problem niedosłuchu jest powszechny wśród dzieci. Czasem to, że Twoja pociecha jest niegrzeczna nie oznacza, że Cię nie słucha, ale – zwyczajnie nie słyszy. Dlatego też warto wykonywać kontrolne badania słuchu u dzieci. Wcześnie postawiona diagnoza i odpowiednia rehabilitacja mogą skutecznie zapobiec rozwinięciu się wtórnych problemów związanych z niedosłuchem, jak kłopoty w nauce czytania i pisania czy obniżona koncentracja.
Jeśli interesuje Cię temat wspomagania słuchu u dziecka, przeczytaj także artykuł: Słuch absolutny – czy można go wyćwiczyć?
Mama
1 marca 2018 at 01:19Witam mam takie pytanie mój 8 letniego syna miesza litery aż s ś jak mu pomóc odruznic te gloski. Wie jak poszczególna z nich wygląda czyta każda literkę w zdaniach powtarza wyrazy i zdania dobrze ale jak przychodzi co do czego to zaczyna mieszać s aż ś